EK FİİL

Sözcük özelliğini yitirip ek durumuna gelen “imek (i-)” eylemidir.

Ekeylemin “basit çekimli eylemleri bileşik çekimli yapmak” ve “ad soylu sözcükleri yüklem yapmak” gibi iki görevi vardır.

1. Ek eylem, basit çekimli eylemlere gelerek onları bileşik çekimli yapar.

Bir eylem iki tane kip eki almaz, ikinci kip, eylemlere ekeylem sayesinde gelir. Basit çekimli eylemlerden sonra gelen ekeylem, hikâye, rivayet, şart bileşik çekimli eylemler meydana getirir.

Bu soruyu daha önce de çözmüştüm, (çöz – müş – tü – m)

Görüldüğü gibi, bu cümledeki “çöz-” eylemi, “-miş’li geçmiş zaman kipi” ekini aldıktan sonra, ekeylem sayesinde bir de “-di’li geçmiş zaman kipi” eki almıştır. Yani basit çekimli eylem, ekeylem sayesinde bileşik çekimli hale gelmiştir.

Konuşmada ve yazmada ekeylem (i-) genellikle düşer.

(çöz – müş – tü – m <  çöz – müş i – di – m)

Terliyken soğuk su içersen hastalanırsın.

Onlar, İstanbul’a haftaya gelecekmiş.

Bu cümlelerde de “içersen (içer isen), gelecekmiş (gelecek imiş)” eylemleri, iki kip eki alarak ek eylem sayesinde bileşik çekimli hale gelmiştir.

2. Ek eylem ad soylu sözcüklere gelerek onları yüklem yapar.

Yüklemle ilgili olarak yaygın ve yanlış bir düşünce vardır. Yüklemin hep eylemden oluştuğu zannedilir. Bunun nedeni de, yüklemin mutlaka kip ve şahıs eki alarak yargı bildirmesidir. Hâlbuki kip ve şahıs ekini, ad soylu sözcükler de alabilir ve yargı bildirebilir. Bu da ekeylem (i-) sayesinde olur.

Mehmet, dün çok hastaydı.

Bu cümlenin yükleminin (hasta) eylem olmadığı görülüyor. Eylem olmayan bu yüklem, ekeylem sayesinde, eylemlere getirilen “-di’li geçmiş zaman kipi” ekini almıştır.

(hastaydı < hasta i – di)

hasta – i – di

ad   ek fiil  kip eki

Ekeylem, ad soylu sözcüklere dört farklı kipte gelir.

1. Ek Eylemin Di’li Geçmiş Zaman Çekimi (idi)

Onun kardeşi bu hastanede doktordu. (doktor idi)

Bu cümlede, ad olan “doktor” sözcüğü ekeylem sayesinde “-di’li geçmiş zaman kipi” ekini alarak yüklem olmuştur. “Doktor” sözcüğünün “-di’li geçmiş zaman kipi” ile çekimi aşağıdaki gibidir.

            TEKİL                ÇOĞUL

1. kişi doktordum –     doktorduk

2. kişi doktordun –      doktordunuz

3. kişi doktordu –        doktordular

2. Ek Eylemin Miş’li Geçmiş Zaman Çekimi (imiş)

Sabah sabah kapıyı çalan komşuymuş. (komşu imiş)

Bu cümlede, ad olan “komşu” sözcüğü ekeylem sayesinde “-miş’li geçmiş zaman kipi” ekini alarak yüklem olmuştur. “Komşu” sözcüğünün “-miş’li geçmiş zaman kipi” ile çekimi aşağıdaki gibidir.

             TEKİL                            ÇOĞUL

1. kişi komşuymuşum             komşuymuşuz

2. kişi komşuymuşsun            komşuymuşsunuz

3. kişi komşuymuş                  komşuymuşlar

3. Ek Eylemin Şart Çekimi (ise)

Ekeylemin şartı, eklendiği sözcüğü genellikle yüklem yapmaz, cümleye şart anlamı katar.

Gelen simitçiyse birkaç simit alalım. (simitçi ise)

             TEKİL               ÇOĞUL

1. kişi simitçiysem      simitçiysek

2. kişi simitçiysen       simitçiyseniz

3. kişi simitçiyse         simitçiyseler

Bu cümlede, ad olan “simitçi” sözcüğü ekeylem sayesinde “şart kipi” ekini alarak yükleme şart anlamı katmıştır. “Simitçi” sözcüğünün “şart kipi” ile çekimi aşağıdaki gibidir.

4. Ek Eylemin Geniş Zaman Çekimi (-)

Ekeylemin geniş zaman çekimi, kişi ekleriyle yapılır. Ekeylem (i-) kullanılmaz.

Ben bu okulda öğretmenim.

Bu cümlede, ad olan “öğretmen” sözcüğü, ekeylemin 1. tekil kişi ekini alarak yüklem olmuştur. “Öğretmen” sözcüğünün “geniş zaman” ile çekimi aşağıdaki gibidir.

              TEKİL                           ÇOĞUL

1. kişi öğretmen – im               öğretmen – iz

2. kişi öğretmen – sin              öğretmen – siniz

3. kişi öğretmen – dir              öğretmen – ler

Not: Ekeylemin geniş zamanının çekiminde, 3. tekil kişi eki “-dir” düşebilir.

Komşumuz çok iyi bir insandır.

Komşumuz çok iyi bir insan.

Bu cümlelerin birincisinde, ekeylemin geniş zamanının 3. tekil kişi eki kullanılmış, ötekinde kullanılmamıştır. İki biçimdeki kullanım da doğrudur.

Ek Eylemin Olumsuzu

Ekeylemin olumsuzu “değil” ilgeciyle yapılır.

Aldığınız ev çok genişmiş.

Aldığınız ev çok geniş değilmiş.

Bu cümlelerin birincisinde, ad soylu “geniş” sözcüğü ekeylem alarak yüklem olmuştur, ikinci cümlede yükleme “değil” ilgeci getirilerek cümle olumsuz yapılmıştır. Aşağıda ekeylemin farklı zamanlarıyla çekimlenen yüklemlere sahip cümlelerin olumsuz halleri de bir arada verilmiştir.

Dün hava oldukça güzeldi.

Dün hava oldukça güzel değildi.

Ben bugün çok yorgunum.

Ben bugün çok yorgun değilim.

O köy buradan oldukça uzaktır.

O köy buradan oldukça uzak değildir.

Çok hastaysan hemen eve git.

Çok hasta değilsen hemen eve git.

Aşağıda verilen tabloda  ek eylem alarak yüklem görevi  sözcüklerin olduğu cümleye(x) koyunuz.

BİRLEŞİK ZAMANLI FİİLLER

Basit Çekimli Eylem

Sadece bir kip eki alan eylemdir.

İstanbul’a daha dün geldik.

En kısa zamanda buraya gelmelisin.

Bu cümlelerde “geldik” eylemi “-di’li geçmiş zaman kipi’yle çekimlenerek (gel – di – k), “gelmelisin” eylemi “gereklilik kipi”yle çekimlenerek (gel – meli – sin) birer kip eki almıştır. Dolayısıyla bu eylemler, basit çekimlidir.

Aşağıdaki cümlelerde haber ve dilek kipleriyle çekimlenen eylemler, sadece birer kip eki aldığı için basit çekimlidir.

Hemen oturup dedeme mektup yazdım.

(yaz – dı – m) -di’li geçmiş zaman

Sipariş ettiğim kitap dün gelmiş.

(gel – miş) -miş’li geçmiş zaman

Bu sorunun cevabını biliyorum.

(bil – i – yor – um) şimdiki zaman

Yeni şirket binasını yakında göreceksin.

(gör – ecek – sin) gelecek zaman

İnsanlar her sabah bu parkta koşarlar.

(koş – ar – lar) geniş zaman

İşinizi çok çabuk yapmalısınız.

(yap – malı – siniz) gereklilik kipi

Bu haberi birlikte okuyalım.

(oku – y – a – lım) istek kipi

Hastanın durumunu bir de ona sorsanız.

(sor – sa – nız) dilek-koşul kipi

Hemen yerinize oturun.

(otur – un) emir kipi

Bileşik Çekimli (Zamanlı) Eylem

Birden fazla kip eki alan eylemdir.

Senin anlattıklarını ben zaten biliyordum.

Bu cümlede “bilmek” eylemi önce “şimdiki zaman kipi eki”ni ardından “-di’li geçmiş zaman kipi eki”ni alarak (bil – i – yor – du – m) iki kip ekine sahip olmuştur. Dolayısıyla bu eylem, bileşik çekimlidir.

Ona sürpriz yapacağımızı biliyormuş.

Bu konuda bir şey biliyorsan söyle.

Bu cümlelerin birincisinde “bilmek” eylemi “şimdiki zaman kipi”nin yanında “-miş’li geçmiş zaman kipi”ni de alarak (bil – i – yor – muş); ikincisinde de “şimdiki zaman kipi”nin yanında “şart kipi”ni alarak (bil – i – yor – sa – n) bileşik çekimli eylem olmuştur.

Not: Bileşik çekimli eylemde, ikinci kip “idi, imiş, ise” biçiminde okunarak da bulunabilir.

Senin anlattıklarını ben zaten biliyor idim.

Ona sürpriz yapacağımızı biliyor imiş.

Bu konuda bir şey biliyor isen söyle.

Daha önceki örneklerde “biliyordum, biliyormuş, biliyorsan” biçiminde yazılan eylemler, bu cümlelerde “biliyor idim, biliyor imiş, biliyor isen” biçiminde yazılmıştır. Böylece -cümlelerin tamamını okumak şartıyla- bileşik eylemler yanlışsız olarak bulunabilir.

Verilen örneklerde görüldüğü gibi, bileşik çekimli eylemlerde ikinci kip “-di’li geçmiş zaman kipi, -miş’li geçmiş zaman kipi ve şart kipi” olmak üzere üç şekilde karşımıza çıkar. Buna göre, bileşik çekimli eylemler üçe ayrılır:

1. Hikâye Bileşik Çekimli Eylem

Basit çekimli eylemlere ikinci kip eki olarak “di’li geçmiş za-man kipi” eki getirilerek yapılır.

Her gün kitap okuyordu. (okuyor idi)

Bu cümlede, “oku-” eylemi, “şimdiki zaman kipi” ekini aldıktan sonra ikinci kip olarak “-di’li geçmiş zaman kipi”ni aldığı için, bileşik çekimlidir ve “şimdiki zamanın hikâyesi” olarak adlandırılır.

Aşağıda, bir eylemin farklı kiplerle hikâye bileşik çekimi verilmiştir.

okurdu             (okur idi / geniş zamanın hikâyesi)

okuyacaktı       (okuyacak idi / gelecek zamanın hikâyesi)

okuduydu        (okudu idi / – dili geçmiş zamanın hikâyesi)

okumuştu        (okumuş idi / miş’li geçmiş zamanın hikâyesi)

okuyaydı         (okuya idi / istek kipinin hikâyesi)

okusaydı          (okusa idi / şart kipinin hikâyesi)

okumalıydı      (okumalı idi / gereklilik kipinin hikâyesi)

2. Rivayet Bileşik Çekimli Eylem

Basit çekimli eylemlere ikinci kip eki olarak “-miş’li geçmiş zaman kipi” eki getirilerek yapılır.

Onu her sabah, parkta otururken görürmüş. (görür imiş)

Bu cümlede, “gör-” eylemi, “geniş zaman kipi”yle çekimlendikten sonra ikinci kip olarak “-miş’li geçmiş zaman kipi”ni aldığı için bileşik çekimlidir ve “geniş zamanın rivayeti” olarak adlandırılır.

Aşağıda, bir eylemin farklı kiplerle rivayet bileşik çekimi verilmiştir.

görüyormuş (görüyor imiş / şimdiki zamanın rivayeti)

görecekmiş (görecek imiş / gelecek zamanın rivayeti)

görmüşmüş (görmüş imiş / -miş’li geçmiş zamanın rivayeti)

göreymiş (göre imiş / istek kipinin rivayeti)

görseymiş (görse imiş / şart kipinin rivayeti)

görmeliymiş (görmeli imiş / gereklilik kipinin rivayeti)

3. Şart Bileşik Çekimli Eylem

Basit çekimli eylemlere ikinci kip eki olarak “dilek – koşul kipi” eki getirilerek yapılır.

Öğretmenini dinlersen başarılı olursun. (dinler isen)

Bu cümlede, “dinle-” eylemi, “geniş zaman kipi”yle çekimlendikten sonra ikinci kip olarak “şart kipi”ni aldığı için bileşik çekimlidir ve “geniş zamanın şartı” olarak adlandırılır.

Aşağıda verilen sözcükleri belirtilen şekilde çekimleyiniz.

Aşağıda verilen tabloda  ek eylem alarak birleşik zamanlı olan eylemlerin olduğu cümleye(x) koyunuz.