FİİLLERDE YAPI             

Fiiller yapı bakımından üçe ayrılır: Basit – Türemiş – Birleşik


1- Basit Fiil:

Yapım eki almamış, başka bir kelimeyle de birleşmemiş olan (sadece çekim eki alan) fiillere Basit Fiil denir.

Öğretmene bunu sordum.
Sor-du-m ( kip ve kişi ekleri çıkartıldıktan sonra geriye kalan kısım kök haldeyse ve yapım eki almadıysa fiil basittir)

Öğretmene bunu sordurdum.
Sor-dur-du-m (kip ve kişi eki çıkartıldıktan sonra geriye “sordur(mak)” fiili kalır. Ancak fiilin kökü “sor(mak) fiilidir, “-dur” yapım ekini almıştır. Bu sebeple fiilimiz türemiştir.)

Ör: Geldim, yazacaksın, okumalılar, sevmeyeceğim, kıvırdı, çeviriyor, kavuşursun...

(bu örneklerde kip ve kişi eklerini çıkardıktan sonra kök halinde basit fiiller kalır.

2- Türemiş Fiil:

Fiil yada isim soylu kelimelere yapım eki getirilerek yapılan fiillerdir. Kip ve kişi eki atıldıktan sonra yapım eki almış bir gövde geriye kalır.

Okula gelince çok rahatladım.
Rahat-la-dı-m (rahat, isim köküdür. “–la” yapım ekini alarak fiil olmuştur.)

3- Birleşik Fiil:

En az iki kelimenin birleşmesiyle oluşan fiillerdir. Üç ayrı şekilde birleşik fiil oluşturulur.

A- Yardımcı Fiille Oluşan Birleşik Fiil

Bir isim ve bir fiilin birleşmesiyle oluşur. İsmi fiil durumuna getiren fiile yardımcı fiil denir.
Yardımcı fiiller “etmek, olmak, eylemek, kılmak” fiilleridir.

Örnek:
Derslerimize dikkat etmeliyiz.
Bu güne kadar çok sabretti.
Hayat bize zehir oldu.
Son maçı da kaybettik.

Not: Olmak ve etmek yardımcı fiilleri, asıl fiil olarak da kullanılabilir.

Bu yıl kirazlar erken oldu. (asıl fiil)
İşler yetişince herkes memnun oldu. (Yrd. Fiil)

Bu ev bu kadar eder mi? (asıl fiil)
Adam yapacağı işleri tarif etti. (Yrd. Fiil)


B- Kuralı Birleşik Fiiller

İki fiilin birleşmesiyle oluşan fiillerdir. Dörde ayrılır.

1- Yeterlilik Fiili,
2- Tezlik Fiili,
3- Sürerlik Fiili,
4- Yaklaşma Fiili




1- Yeterlilik Fiili

Bir fiile “(a)bil, (e)bil” fiilinin getirilmesiyle oluşur. Fiile yeterlilik anlamı kazandırır.

Sana her şeyi anlatabilirim.
Beni birazcık olsun dinleyebilirisin.

“(a)bil, (e)bil” cümleye yeterlilik anlamı dışında olasılık, ihtimal anlamı da katabilir.

Yarın burada olmayabilirim.
Sınavda zor sorular çıkabilir.

Yeterlilik fiilinin olumsuzunda, “(a)bil, (e)bil” fiilinin “bil-“ kısmı düşer, (a) kalır.

Yapabilirim(Olumlu- yeterlilik)
Yapamam. (olumsuz – yeterlilik)

tutabilirim (olumlu- yeterlilik)
tutamam (olumsuz –yeterlilik)

Yeterlilik fiilinin olumsuzu da birleşik fiildir.


2- Tezlik Fiili

Bir fiile “(i-ı-u-ü)ver-” fiilinin getirilmesiyle oluşturulur. Bahsedilen eylemin çabucak gerçekleştirildiği anlamını taşır.

Bak-(ı)ver-di
dalıveriyoruz
atıvermiş
kaçıveriyorlar

Testteki tüm soruları çözüverdi.
Ne olur sanki yarın tatile çıkıversek.

Olumsuzu: söyleyiverin- söyleyivermeyin / söylemeyiverin

3- Sürerlik Fiili

Bir fiile “-(e)gel, -(e)kal, -(e)dur” fiillerinin getirilmesiyle oluşur. Cümleye süreklilik ve devam etme anlamı katarlar.

Ol-agel-mek
gidedurmak
şaşakalmak

Bu türkü böyle söylenegelir.
Arkadaşları gidince tek başına kalakaldı.

Sürerlik fiilinin olumsuzu yapılamaz.

4- Yaklaşma Fiili

Fiile getirilen “-(e)yaz-” fiili ile yapılır. Bahsedilen fiilin gerçekleşmediği ama gerçekleşmeye çok az kaldığı anlamına gelir.

Düş-eyaz-dı-m
kırılayazdı

Küçük kız korkudan öleyazmış.
Burada soğuktan donayazdık.


Yaklaşma fiilinin olumsuzu yapılamaz.



C-Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller

Birden fazla kelimenin anlamca kaynaşarak, kalıplaşarak oluşturduğu, genellikle deyim halinde olan birleşik fiillerdir.

Bu şekilde davranarak ateşle oynuyorsun.
Çok ilginç fikirler ileri sürüyor.
Annesi onu dört gözle bekliyordu.
Kimi zaman hayallere dalardı.