Aşık Tarzı Halk Şiiri

Halkın “âşık” dediği saz şairleri tarafından oluşturulmuştur.

Aşık Tarzı Halk Şiirinin Genel Özellikleri

- İslamiyet’ten önceki “ozan”ın, “âşık” adını alması, sözlü edebiyatımızın devamlılığının göstergesidir.
- Şairler genellikle okuma yazma bilmeyen âşıklar usta-çırak ilişkisiyle yetişmişlerdir.
- Âşıklar köylerde, şehirlerde veya asker ocaklarında yetişmişlerdir.
- Asker ocaklarında veya şehirlerde yetişen âşıklar (kalem şuarası)medreselerde okuduklarından dolayı Divan edebiyatından etkilenmişlerdir.
- Aşk, toplumsal olaylar, doğa güzellikleri işlenen başlıca konulardır.
- Âşık edebiyatı dini etki taşımadan oluşmuş, din dışı bir edebiyattır.
- Şiirler dörtlüklerle, hece ölçüsüyle ve daha çok yarım uyaklı olarak söylenmiştir.
- Koşma, varsağı, semai, destan nazım şekilleri kullanılmıştır.
- Saz eşliğinde söylenen şiirlere içten bir söyleyiş hâkimdir.
- Âşık edebiyatında, halkın konuştuğu sade bir Türkçe kullanılmıştır.
- Kalem şairleri (kalem şuarası) divan edebiyatının etkisinde kalmış, beyitlerle, aruz ölçüsüyle ve divan edebiyatı nazım şekilleri ve Arapça – Farsça sözcükleri kullanarak selis, satranç gibi şiirler yazmışlardır.

Aşık tarzı halk şiiri nazım şekilleri şunlardır:

1. Koşma Nazım Şekli Özellikleri ve Örnekleri
  - Âşık Edebiyatı'nın en sevilen ve en yaygın olarak kullanılan şiir biçimidir.
  - Koşmalar genellikle lirik konularda söylenir.
  - Dörder mısralık bölümlerden oluşur. Dörtlük sayısı genelde üç ile beş arasında değişir. Altı dörtlükten oluşan koşmalar da vardır.
  - 11'li hece ölçüsüyle (6+5 ya da 4+4+3 duraklı olarak) yazılır/söylenir. 4+3 ve 4+4 kalıbıyla söylenmiş koşmalar da vardır.
  - Sözlü Türk Edebiyatın'daki koşuk nazım şeklinin devamı niteliğindedir.
  - Koşmalarda değişik kafiye örgüleri kullanılır. En yaygın kafiye örgüsü: abab cccb dddb cccb ... veya; aaab cccb dddb... veya; xaxa bbbc ccca ddda... şeklindedir.
  - Son dörtlükte şairin adı veya mahlası geçer.
  - Koşmalar konu yönünden Divan Edebiyatı'ndaki Gazel ve şarkı'ya benzer.
  - Türk Edebiyatı'nın tanınmış koşma şairleri Karacoğlan, Bayburtlu Zihni, Aşık Ömer ve Erzurumlu Emrah'tır.
  - Genellikle saz eşliğinde, ezgiyle söylenen koşmalar, ezginin niteliğine göre "Acemi koşması, Ankara koşması, topal koşma, kesik kerem" gibi türlere ayrılır.
  - Aşk ve doğa konularının yanı sıra, ayrılık, özlem, yalnızlık, gurbet, sıla, ölüm gibi temaları işler.
  Koşmalar konularına göre dört çeşittir:
  
  a) Güzelleme: İnsan, hayvan ve tabiat güzelliklerinin anlatıldığı koşmalara denir. En ünlü şairi Karacaoğlan (17. yy) dır.
  
  b) Koçaklama: Yiğitçe bir anlatımla söylenen, kahramanlık ve savaş konulu koşmalardır. Bu türün en başarılı sanatçıları Köroğlu (16. yy) ve Dadaloğlu (19.yy)'dur.
  
  c) Taşlama: Toplumun ve insanların eksik yönlerinin ele alınarak, bunların eleştirildiği koşmalardır. Aynı konunun işlendiği şiirler Divan Edebiyatı'nda hiciv, Batı edebiyatında satir, çağdaş edebiyatta yergi olarak adlandırılır. Bu türün ünlü ozanı Seyrani (19. yy)'dir.
  
  d) Ağıt: Ölüm ve doğal afetler üzerine özel bir ezgiyle söylenen koşmalardır. Ölüm konulu şiirlere Sözlü Türk Edebiyatı'nda Sagu, Divan Edebiyatı'nda Mersiye adı verilir.
  
  Semai Nazım Şekli Özellikleri ve Örnekleri
  
  Semai, "işitilerek öğrenilen şiir" demektir.
  Âşık edebiyatının kimi yönlerden koşmaya benzeyen bir nazım biçimidir.
  
  Semainin başlıca özellikleri şunlardır:
  - 8'li hece ölçüsüyle söylenir.
  - Koşma gibi 3-6 dörtlükten oluşur.
  - Halk şiirinde aruzla söylenmiş semailer varsa da bunlar Divan şiirine özenen kimi ozanlar tarafından söylenmiştir.
  - Uyak düzeni koşmaya benzer.
  - Koşmada işlenen temalar ve konular semaide de işlenir.
  - Söyleyenleri bellidir.
  - Semainin de güzelleme, koçaklama, taşlama... gibi türleri vardır.
  Genellikle aşk ve doğa konusu işlenir. Kafiye düzeni ve dörtlük sayısı bakımından Koşmaya benzer; fakat semailerde 8'li hece ölçüsü kullanılır. Ayrıca semailerin kendine özgü bir de ezgisi vardır. Karacoğlan'ın semaileri ünlüdür.
  
  ÖRNEK SEMAİ: Karacaoğlan
  ELİF
  
  İncecikten bir kar yağar
  Tozar Elif Elif diye
  Deli gönül abdal olmuş
  Gezer Elif Elif diye
  
  Elif'in uğru nakışlı
  Yavru balaban bakışlı
  Yayla çiçeği kokuşlu
  Kokar Elif Elif diye
  
  Elif kaşlarını çatar
  Gamzesi bağrıma batar
  Ak elleri kalem tutar
  Yazar Elif Elif diye
  
  Evlerinin önü çardak
  Elif'in elinde bardak
  Sanki yeşil başlı ördek
  Yüzer Elif Elif diye
  
  Karac'oğlan eğmelerin
  Gönül sevmez değmelerin
  İliklenmiş düğmelerin
  Çözer Elif Elif diye
  
  Varsağı Nazım Şekli Özellikleri ve Örnekleri
  - Güneydoğu Anadolu'da yaşayan Varsak boyu ozanlarınca söylenen şiirlere varsağı denilmiştir.
  - Çok yaygın olmayan bir nazım biçimidir, ölçüsü ve uyak düzeni semai gibidir. (8'li ölçü, abab / cccb / dddb...) özel bir ezgisi vardır.
  - Genellikle 3-5 dörtlükten oluşur. Dörtlük sayısı daha fazla da olabilir.
  - Koşma ve semaide işlenen konu ve temalar varsağıda da işlenir.
  - Müziğinde ve sözlerinde meydan okuyan, babacan, erkekçe, yiğitçe bir hava duyulur. Bu da dörtlüklerin içindeki "bre" "hey" "behey" gibi ünlemlerle sağlanır.
  - Hayattan ve talihten şikayet üzerinde sık sık durulur.
  - Bu türün en güzel örneklerini Karacaoğlan vermiştir.
  ÖRNEK VARSAĞI: Karacaoğlan
  VARSAĞI
  
  Bre ağalar bre beyler
  Ölmeden bir dem sürelim
  Gözümüze kara toprak
  Dolmadan bir dem sürelim
  
  Amen hey Allahım aman
  Ne aman bilir ne zaman
  Üstümüzde çayır çemen
  Bitmeden bir dem sürelim
  
  Bana felek derler felek
  Ne aman bilir ne dilek
  Âhir ömrümüze helâk
  Etmeden bir dem sürelim
  
  Karacaoğlan der cânân
  Güzelim sözüme inan
  Bu ayrılık bize heman
  Ermeden bir dem sürelim
  
  Destan Nazım Şekli Özellikleri ve Örnekleri
  
  Âşık edebiyatındaki destanı, ulusların başından geçen kahramanlık olaylarını anlatan destan (epope) ile karıştırmamalıdır. Âşık edebiyatındaki destanlar, toplumu yakından ilgilendiren savaş, ayaklanma, eşkıyalık, kıtlık, deprem, yangın gibi olaylar; toplumsal yergiler; cimrilik, dalkavukluk, mirasyedilik... gibi gülünç hayat olayları üzerinde durur.
  
  Destanların diğer özellikleri şunlardır:
  - Duygusal öğelere hemen hiç yer verilmez.
  - 11'li ya da 8'li hece kalıbıyla söylenir.Uyak düzeni koşmaya benzer.
  - Konusu ve uzunluğu bakımından koşmadan ayrılır.
  - Dörtlüklerle oluşur. Halk şiirinin en uzun nazım biçimidir. Kimi destanlarda dörtlük sayısı yüzden fazladır. Dörtlük sayısı konunun özelliğine bağlıdır.
  - Kendine özgü bir ezgisi vardır.
  - Destanın son dörtlüğünde şair mahlasını söyler.
  - Konuları bakımından destanları savaş, yangın, deprem, salgın hastalık, ünlü kişilerin yaşamları, mizahi....gibi gruplandırabiliriz.
  - Seyranî ve Âşık Ömer bu alanda ünlüdür. Kayıkçı Kul Mustafa'nın Genç Osman Destanı ''en ünlüsüdür''.
    
    Leb Değmez (Dudak Değmez)
    
    Halk edebiyatımızda saz şairleri arasındaki atışmalar, taşlamalar gibi karşılaşmalarda âşıklar söyleyecekleri dörtlüklerde dudak seslerinden (b, f, m, p, v) harflerini kullanmazlar. Dudak-değmez saz şairleri arasında karşılaşmalı yapıldığı gibi verilecek bir ayağa göre tek bir saz şairi de kendi başına “Dudak-değmez dalında hünerini gösterebilir. Bunun için de iki dudak arasına bir iğne konur. Yanılma hâlinde iğne dudağa batarak kan çıkmasına yol açacağından, hakemlik yapanlara karşı bir itiraz söz konusu olmaz.
    
    Bir lebdeğmez örneği:
    Nice yıldır dil gireli zarına canan senin
    Cana tek can asılıdır darına canan senin
    Âşıkın daldan atarak yardaki aşnasın sen
    Hayalet nice dayanak narına canan senin

Yorumlar - Yorum Yaz